W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku Polska otrzymała od Związku Radzieckiego propozycję zakupu reaktora eksperymentalnego i cyklotronu. W Polsce istniały już dwa ośrodki naukowe, w których po okresie wojennym rozpoczęto rozwijanie badań z fizyki jądrowej: warszawski i krakowski. Po ostatecznej decyzji o lokalizacji reaktora w Świerku pod Warszawą, w czerwcu 1955 r. uchwałą Prezydium Rządu powołany został Instytu Badań Jądrowych (IBJ) w Warszawie/Świerku, w którym miały zostać skoncentrowane polskie badania z fizyki jądra atomowego i cząstek elementarnych. Dwa zakłady naukowe IBJ: Zakład Fizyki Cząstek Elementarnych i Zakład Radioizotopów miały siedzibę w Warszawie.

Dzięki staraniom prof. Henryka Niewodniczańskiego (1900-1968) władze wydały zgodę na lokalizację zakupionego w ZSRR cyklotronu U-120 w Krakowie.  Tak więc Zakład II IBJ: Fizyki Jądra Atomowego dostał lokalizację w Krakowie, Bronowicach. Kadra nowego instytutu rekrutowała się głownie z ośrodka badań jądrowych stworzonego po wojnie przez prof. Niewodniczańskiego na bazie zakładów fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, których część w 1953  weszła w skład Zakładu Fizyki Jądra Atomowego Instytut Fizyki PAN, na ul. Gołębiej 13. Zaraz po powołaniu Zakładu II IBJ rozpoczęła się pełna niesłychanej pasji i zapału budowa nowego kompleksu budynków zarówno dla cyklotronu jak i laboratoriów. Już w roku 1958 nastąpiło uroczyste uruchomienie cyklotronu U-120.

W 1960 r. Zakład II Fizyki Jądra Atomowego został wydzielony z IBJ i stał się samodzielną jednostką naukową pod nazwą Instytut Fizyki Jądrowej (IFJ). W początkowym okresie działalność naukowa Instytutu w dziedzinie badań jądrowych była skoncentrowana wokół cyklotronu U-120, który dostarczał wiązki deuteronów oraz wiązki cząstek alfa. Dodatkowo Instytut posiadał zaprojektowany i wybudowany w Krakowie mały cyklotron o średnicy nabiegunników 48 cm, który był używany do badań do badań materiałowych. Rozpoczęto również badania materii skondensowanej za pomocą wiązki neutronów we współpracy z ośrodkami w ZIBJ w Dubnej (Rosja) oraz w Kjeller (Norwegia). Wkrótce w krakowskim ośrodku utworzono także dobrze wyposażone laboratorium magnetycznego rezonansu jądrowego. W celu wspierania badań eksperymentalnych utworzono w Instytucie także zakład fizyki teoretycznej.

  

Współtwórcą Instytutu w jego obecnym kształcie był także prof. Marian Mięsowicz (1907-1992). Profesor Marian Mięsowicz zorganizował w Krakowie przy Katedrze Fizyki Akademii Górniczo-Hutniczej Pracownię Emulsji Jądrowych. Grupa ta w 1955 r. stałą się Oddziałem Krakowskim Zakładu VI  IBJ w Świerku. Zespół krakowski rozwijający badania z fizyki cząstek i wysokich energii wszedł w skład Instytut Fizyki Jądrowej w 1970 r.
Grupa fizyków wysokich energii, początkowo wiązana z akceleratorami w ZIBJ w Dubnej, z powodzeniem nawiązała współpracę z ośrodkami naukowymi w zachodniej Europie w CERN (Szwajcaria) i DESY (Niemcy).

Równocześnie, na podstawie badań prowadzonych w Instytucie rozwijano fizykę stosowaną, w tym związana z  radioterapią z użyciem neutronów prędkich z cyklotronu U-120, dozymetrię, radiochemię i badania skażeń środowiska.

w 1995 roku cyklotron U120 został wyłączony z eksploatacji i zdemontowany. Zastąpiono go domowej konstrukcji izochronicznym cyklotronem AIC-144.

W roku 1988 Instytutowi nadano imię jego twórcy. We wrześniu 2003 roku Instytut został przekształcony w jednostkę naukową Polskiej Akademii Nauk pod nazwą Instytut Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego Polskiej Akademii Nauk (IFJ PAN).

 

TWÓRCA KRAKOWSKIEGO OŚRODKA FIZYKI JĄDROWEJ -
oraz
POCZĄTKI BADAŃ NAUKOWYCH ZAINICJOWANYCH PRZEZ PROFESORA HENRYKA NIEWODNICZAŃSKIEGO W DZIEDZINIE FIZYKI MATERII SKONDENSOWANEJ

- artykuły Prof. Kazimierza Grotowskiego i prof. Jerzego Janika o prof.
Henryku Niewodniczańskim - Alma Mater 10, str. 13-14 - przeczytaj »

Zainteresowanym bardziej szczegółową historią Instytutu polecamy lekturę wydawnictwa jubileuszowego:

50 lat Instytutu Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego Polskiej Akademii Nauk
A. Hrynkiewicz et al., Polska Akademia Umiejętności. Komisja Historii Nauki. Monografie. 9, red. A.
Hrynkiewicz (2005) 1-703

C-48 pierwszy polski cyklotron
Jacek Gaj, Młody Technik 1/2017 str. 75-77 - przeczytaj »

Fotografie:

fot. 1 - Budynek cyklotronu w pierwszych latach istnienia. Fot. ze zbiorów Mirosławy Jasińskiej.

fot. 2 - Zespół budowy Instytutu, od lewej: J. Majer, A. Semkowicz, Protasowski, S. Kruszyńska, P. Nowak, Romanow, H. Niewodniczański, W. Zakrzewski, XX, Yu. Bagargin, S. Łazarski.

fot. 3 - Budynek główny i budynek cyklotronu w pierwszych latach istnienia. Fot. ze zbiorów Mirosławy Jasińskiej.

fot. 4 - Instytut wchodzi do Polskiej Akademii Nauk. Fasada zmienia wygląd, wrzesień 2005 r. Fot. Piotr Zieliński.